ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් (Osteoarthritis) ගැන සරලව තේරුම් ගනිමු:
ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් (OA) යනු කුමක්ද?
ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් කියන්නේ සන්ධි රෝග අතරින් බහුලවම දකින්න ලැබෙන තත්ත්වයක්. සාමාන්‍යයෙන් මේක හඳුන්වන්නේ (wear and tear)"කාලයත් සමඟ නැවත නැවත භාවිතා කිරීම හෝ අධික ලෙස භාවිතා කිරීම හේතුවෙන් පටක, විශේෂයෙන් සන්ධි සහ කාටිලේජ ක්‍රමයෙන් පිරිහීම නිසා ඇතිවන." සන්ධි රෝගයක් වශයෙනි. ඔබේ සන්ධිවල, ඒ කියන්නේ අස්ථි දෙකක් එකතු වෙන තැන, අස්ථි කෙළවරේ කාටිලේජ් (cartilage) කියලා සිනිඳු, ලිස්සන සුළු පටලයක් තියෙනවා කියලා හිතන්න. මේ කාටිලේජ් එක කුෂන් එකක් වගේ ක්‍රියා කරනවා, ඒ නිසා ඔබ චලනය වෙනකොට අස්ථි එකිනෙකට ගැටෙන්නේ නැතුව ලිස්සලා යනවා.
ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් වලදී, මේ ආරක්ෂිත කාටිලේජ් පටලය ටිකෙන් ටික දිරාපත් වෙනවා. ඒක තුනී වෙලා නැති වෙලා යනකොට, අස්ථි එකිනෙක ගැටෙන්න පටන් ගන්නවා. මේ නිසා වේදනාව, තද ගතිය සහ වෙනත් ගැටලු ඇති වෙනවා. ඕනෑම සන්ධියකට බලපෑම් කරන්න පුළුවන් වුණත්, සාමාන්‍යයෙන් අත්, දණහිස්, උකුල් සහ කොඳු ඇට පෙළේ මේ තත්ත්වය බහුලව දකින්න පුළුවන්.
කාටද මේක හැදෙන්නේ?
ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් ඕනෑම කෙනෙකුට හැදෙන්න පුළුවන්. නමුත් සමහර කණ්ඩායම් වලට මේක හැදෙන අවදානම වැඩියි:
- වැඩිහිටි විය: වයසත් එක්ක OA අවදානම වැඩි වෙනවා. සාමාන්‍යයෙන් 40 ගණන්වල අග භාගයේ හෝ 50 ගණන්වල මැද භාගයේදී මෙය පටන් ගන්න පුළුවන්.
- ස්ත්‍රී පුරුෂ භාවය: කාන්තාවන්ට OA හැදෙන අවදානම වැඩියි, විශේෂයෙන් අවුරුදු 50න් පස්සේ. ඒත් නිශ්චිත හේතු පැහැදිලි නැහැ.
- තරබාරුකම: වැඩිපුර ශරීර බරක් දරාගෙන ඉන්න එකෙන් දණහිස් සහ උකුල් වගේ බර දරන සන්ධිවලට වැඩි පීඩනයක් ඇති වෙනවා. මේද පටක මගින් සන්ධිවල ප්‍රදාහය(inflammation) ඇති කරන ද්‍රව්‍යත් නිපදවන්න පුළුවන්.
- සන්ධි ආබාධ: ක්‍රීඩා ආබාධ හෝ අනතුරු වගේ පෙර සිදු වූ ආබාධ නිසා, ඒ සන්ධියේම OA හැදෙන අවදානම වැඩි කරන්න පුළුවන්, අවුරුදු ගාණකට පස්සේ වුණත්.
- සන්ධිවලට නැවත නැවත ඇතිවන පීඩනය: එකම චලනයන් නැවත නැවත කරන රැකියා හෝ බර ඉසිලීම වැනි ක්‍රීඩා නිසා සන්ධිවලට වැඩි පීඩනයක් ඇති වෙලා අවදානම වැඩි කරන්න පුළුවන්.
- ජානමය හේතු: OA පවුලෙන් පවුලට යන්න පුළුවන්. ඒ කියන්නේ සමහර අයට මේක හැදෙන්නට ජානමය නැඹුරුතාවක් තියෙනවා.
- අස්ථි විකෘතිතා: සමහර අය ඉපදෙන්නේ සන්ධි නිවැරදිව සෑදී නැතිව හෝ දෝෂ සහිත කාටිලේජ් සමඟයි.
- සමහර පරිවෘත්තීය රෝග: දියවැඩියාව සහ හේමොක්‍රෝමැටෝසිස් (Hemochromatosis - ශරීරයේ අධික යකඩ ප්‍රමාණයක් තිබීම) වැනි තත්වයන් නිසාත් අවදානම වැඩි වෙන්න පුළුවන්.
රෝග ලක්ෂණ සහ සංඥා මොනවාද?
ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් වල ප්‍රධාන රෝග ලක්ෂණ වන්නේ සන්ධිවල වේදනාව සහ තද ගතියයි. මේවා වෙනස් වෙන්න පුළුවන් වගේම, සමහර වෙලාවට එන්නත් යන්නත් පුළුවන්. සාමාන්‍යයෙන් ක්‍රියාකාරකම්වලින් පසුව හෝ යම් කාලයක් චලනය නොවී සිටීමෙන් පසුව (උදේට නැගිටින විට වැනි) මේවා වැඩි වෙන්න පුළුවන්.
පොදු රෝග ලක්ෂණ සහ සංඥා:
- වේදනාව: බලපෑමට ලක් වූ සන්ධි චලනය අතරතුර හෝ පසුව වේදනාවක් දැනෙනවා. විවේකයෙන් පසුව බොහෝ විට මෙය අඩු වෙනවා.
- තද ගතිය: උදේට නැගිටින විට හෝ යම් කාලයක් අක්‍රියව සිටීමෙන් පසු (උදා: වැඩි වේලාවක් වාඩි වී සිටීම) සන්ධිවල තද ගතිය වැඩිපුර දැනෙනවා. මේ "උදෑසන තද ගතිය" (morning stiffness) සාමාන්‍යයෙන් විනාඩි 30කට වඩා අඩුයි.
- තෙරපීමට සංවේදී වීම: සන්ධිවලට හෝ ළඟට සැහැල්ලු පීඩනයක් යෙදූ විට වේදනාවක් දැනෙන්න පුළුවන්.
- නම්‍යශීලී බව නැති වීම: සන්ධිය සම්පූර්ණ පරාසය තුළ චලනය කිරීමට ඔබට නොහැකි විය හැකියි.
- ගැටෙන ස්වභාවය: ඔබ සන්ධිය භාවිතා කරන විට "ගැටෙන" ස්වභාවයක් දැනෙන්නට පුළුවන්, වගේම ක්ලික් කිරීමේ හෝ ක්‍රැක් ශබ්ද ඇහෙන්නටත් පුළුවන්.
- අස්ථි ගැටිති (Bone spurs): අස්ථිවල අමතර කොටස්, තද ගැටිති වගේ, බලපෑමට ලක් වූ සන්ධිය වටා ඇති වෙන්න පුළුවන්.
- ඉදිමීම: සන්ධිය වටා ඇති මෘදු පටකවල ප්‍රදාහය නිසා මෙය ඇති විය හැක.
- සන්ධියේ පෙනුම වෙනස් වීම: සන්ධිය තරමක් විශාල වී හෝ "ගැටිති සහිත" පෙනුමක් ගන්න පුළුවන්.
- දුර්වලතාවය සහ මාංශ පේශි ක්ෂය වීම: බලපෑමට ලක් වූ සන්ධිය වටා ඇති මාංශ පේශි කාලයත් සමඟ දුර්වල වෙන්න පුළුවන්.
- සන්ධි අස්ථාවරත්වය: සන්ධිය ලිහිල් බවක් දැනෙන්න හෝ "ගිලිහී යන" ස්වභාවයක් පෙන්නුම් කරන්න පුළුවන්.
අවදානම් සාධක මොනවාද?
මේවා ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් ඇතිවීමේ අවදානම වැඩි කරන දේවල්:
- වයස: සඳහන් කළ පරිදි, වයස සමඟ අවදානම වැඩි වෙනවා.
- කාන්තාවන්: කාන්තාවන්ට වැඩිපුර වැළඳෙනවා.
- තරබාරුකම: වැඩි ශරීර බර සන්ධිවලට වැඩි පීඩනයක් දෙනවා.
- පෙර සිදු වූ සන්ධි ආබාධ හෝ සැත්කම්: සන්ධියකට වූ හානිය OA වලට හේතු විය හැක.
- නැවත නැවත ඇතිවන සන්ධි ආතතිය: ඇතැම් රැකියා හෝ ක්‍රීඩා වලදී නැවත නැවත එකම චලනයන් කිරීම.
- ජානමය හේතු/පවුලේ ඉතිහාසය: ඔබේ පවුලේ සාමාජිකයින්ට OA තිබේ නම්, ඔබට එය වැළඳීමේ වැඩි ඉඩක් ඇත.
- අස්ථි විකෘතිතා: නිසි ලෙස සෑදී නැති සන්ධි සමඟ ඉපදීම.
- වෙනත් රෝග: දියවැඩියාව, රක්තවාතය (gout) හෝ රූමැටොයිඩ් ආතරයිටිස් (rheumatoid arthritis) වැනි තත්වයන් අවදානම වැඩි කළ හැක.
- වැරදි ඉරියව් (Poor posture): සන්ධිවලට පීඩනයක් ඇති කළ හැක.
- ක්‍රියාකාරකම් නොමැතිකම: වැඩි වේලාවක් නිශ්චලව සිටීමෙන් සන්ධි තද වෙන්න පුළුවන්.
රෝග ලක්ෂණ පාලනය කර ගැනීමට අවශ්‍ය ජීවන රටාවේ වෙනස්කම් මොනවාද?
සන්ධි හානිය ආපසු හැරවිය නොහැකි වුවත්, OA රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කිරීමට සහ ඔබේ ජීවන තත්ත්වය වැඩිදියුණු කිරීමට බොහෝ ජීවන රටා වෙනස්කම් උපකාරී වේ:
- බර අඩු කර ගැනීම: ඔබ අධික බරින් හෝ තරබාරු නම්, කුඩා බර ප්‍රමාණයක් අඩු කර ගැනීමෙන් පවා ඔබේ බර දරන සන්ධිවලට (දණහිස් සහ උකුල් වැනි) ඇති පීඩනය සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කර වේදනාව අඩු කර ගත හැක.
- ව්‍යායාම: මෙය ඔබට කළ හැකි වැදගත්ම දේවලින් එකකි!
- අඩු බලපෑමක් ඇති කරන ක්‍රියාකාරකම්: ඇවිදීම, පිහිනීම, පාපැදි පැදීම සහ තායි චි (Tai chi) සන්ධිවලට අඩු බළපෑමක් ඇතිකරයි.
- මාංශ පේශි ශක්තිමත් කිරීමේ ව්‍යායාම: බලපෑමට ලක් වූ සන්ධිය වටා ශක්තිමත් මාංශ පේශි ගොඩනැගීම වඩා හොඳ ආධාරකයක් සහ ස්ථායීතාවයක් ලබා දෙයි.
- නම්‍යශීලී ව්‍යායාම: දිගු කිරීම සන්ධි චලනය පවත්වා ගැනීමට උපකාරී වේ.
- සෑම විටම ඔබේ වෛද්‍යවරයා හෝ භෞත චිකිත්සකවරයෙකු සමඟ කතා කර ආරක්ෂිත සහ ඵලදායී ව්‍යායාම සැලැස්මක් සකස් කර ගන්න.
- සමබර ආහාර වේලක්: පලතුරු, එළවළු, ධාන්‍ය වර්ග සහ මේදය අඩු ප්‍රෝටීන් බහුල සෞඛ්‍ය සම්පන්න ආහාර වේලක් ගැනීම බර කළමනාකරණයට සහ සමස්ත සෞඛ්‍යයට උපකාරී වේ. ප්‍රති-ප්‍රදාහ(Anti inflammatory) ගුණ සහිත සමහර ආහාර (ඔමේගා-3 මේද අම්ල බහුල ඒවා වැනි) ද ප්‍රයෝජනවත් විය හැකිය.
- උණුසුම් හා සීතල ප්‍රතිකාර:
- උණුසුම් පැක් මාංශ පේශි ලිහිල් කිරීමට සහ තද ගතිය හා වේදනාව අඩු කිරීමට උපකාරී වේ.
- සීතල පැක් ඉදිමීම අඩු කිරීමට සහ වේදනාව හිරිවැටීමට උපකාරී වේ.
- සන්ධි ආරක්ෂා කිරීම:
- වේගය පාලනය කරන්න: බර හෝ පුනරාවර්තන කාර්යයන් සැහැල්ලු කාර්යයන් සමඟ මාරු කරන්න.
- ආධාරක උපකරණ භාවිතා කරන්න: වේවැල්, වෝකර්, බ්‍රේස් (braces) හෝ විශේෂ මෙවලම් වේදනාකාරී සන්ධිවලට ඇති පීඩනය අඩු කළ හැක.
- නිසි ඉරියව්: සන්ධිවලට ඇති පීඩනය අඩු කිරීමට හොඳ ඉරියව් පවත්වා ගන්න.
- මානසික ආතතිය කළමනාකරණය: ආතතිය වේදනාව වැඩි කළ හැක. ලිහිල් කිරීමේ ව්‍යායාම, භාවනා කිරීම හෝ යෝග වැනි ක්‍රම උපකාරී වේ.
- ප්‍රමාණවත් නින්දක් ලබා ගැනීම: හොඳ නින්දක් වේදනාව සහ ආතතිය සමඟ කටයුතු කිරීමට ඔබේ ශරීරයට උපකාරී වේ.
මෙය සුව කළ හැකිද සහ ප්‍රතිකාර විකල්ප මොනවාද?
නැත, ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් දැනට සුව කළ නොහැක. ඇතිවන සන්ධි හානිය සම්පූර්ණයෙන්ම ආපසු හැරවිය නොහැක. කෙසේ වෙතත්, රෝග ලක්ෂණ පාලනය කිරීමට, රෝගය වර්ධනය වීම මන්දගාමී කිරීමට සහ ඔබේ ක්‍රියාකාරිත්වය වැඩිදියුණු කිරීමට බොහෝ ඵලදායී ප්‍රතිකාර තිබේ.
ප්‍රතිකාර විකල්ප බොහෝ විට ප්‍රවේශයන් කිහිපයක එකතුවකි:
- ජීවන රටා වෙනස්කම්: (ඉහත සාකච්ඡා කළ පරිදි) මේවා සාමාන්‍යයෙන් පළමු ප්‍රතිකාර ක්‍රමයයි.
- ඖෂධ:
- වේදනා නාශක: පැරසිටමෝල් වැනි සාමාන්‍යයෙන් ෆාමසිවලින් ගන්න පුළුවන් ඖෂධ මෘදු වේදනාවට උපකාරී වේ.
- NSAIDs (Nonsteroidal Anti-inflammatory Drugs): ඉබුප්‍රොෆෙන් (ibuprofen) හෝ නැප්‍රොක්සෙන් (naproxen) වැනි මේවා වේදනාව සහ ප්‍රදාහ යන දෙකම අඩු කරයි. මේවා පෙති ආකාරයෙන් හෝ බලපෑමට ලක් වූ සන්ධිය මත අතුල්ලන ජෙල්/ක්‍රීම් ලෙස තිබේ.
- ඩුලොක්සෙටීන් (Duloxetine): නිදන්ගත වේදනාවට උපකාරී වන විෂාදනාශකයකි.
- කෝටිකොස්ටෙරොයිඩ් එන්නත්: සන්ධියට කෙලින්ම කරන ස්ටෙරොයිඩ් එන්නත් මගින් තාවකාලික වේදනා සහනයක් ලබා දිය හැකි අතර ප්‍රදාහ අඩු කළ හැක. කෙසේ වෙතත්, නැවත නැවත භාවිතා කිරීමෙන් සන්ධි හානි වීමේ හැකියාව නිසා මේවා සීමා වේ.
- හයිලුරොනික් අම්ල එන්නත් (ලිහිසි කිරීමේ එන්නත්): මෙම එන්නත් මගින් සන්ධිය ලිහිසි කිරීමට සහ කුෂන් කිරීමක් ලබා දීමට අරමුණු කරයි, ඔබේ සන්ධිවල ස්වභාවික තරලයට සමානයි. ඒවායේ ඵලදායීතාවය වෙනස් විය හැක.
- භෞත චිකිත්සාව: භෞත චිකිත්සකවරයෙකුට ඔබට මාංශ පේශි ශක්තිමත් කිරීමට, නම්‍යශීලී බව වැඩි දියුණු කිරීමට සහ සන්ධිවලට ඇති පීඩනය අඩු වන ආකාරයට ඒවා භාවිතා කරන ආකාරය ඉගැන්විය හැක.
- වෘත්තීය චිකිත්සාව: වෘත්තීය චිකිත්සකවරයෙකුට දිනපතා වැඩ කටයුතු පහසුවෙන් කරගෙන යාමට, බොහෝ විට ආධාරක උපකරණ හෝ ඔබේ නිවසේ හෝ වැඩ කරන ස්ථානයේ වෙනස්කම් යෝජනා කිරීමෙන් උපකාර කළ හැක.
- අනුපූරක සහ විකල්ප ප්‍රතිකාර:
- කටු චිකිත්සාව (Acupuncture): සමහර අය වේදනා සහනය සඳහා මෙය උපකාරී වන බව සොයාගෙන ඇත.
- ග්ලූකොසැමයින් (Glucosamine) සහ කොන්ඩ්‍රොයිටින් (Chondroitin): මෙම අතිරේක බහුලව භාවිතා වේ, නමුත් විද්‍යාත්මක අධ්‍යයන මගින් ඒවායේ ඵලදායීතාවය සම්බන්ධයෙන් මිශ්‍ර ප්‍රතිඵල පෙන්වා ඇත.
- ශල්‍යකර්ම: අනෙකුත් ප්‍රතිකාර මගින් ප්‍රමාණවත් සහනයක් නොලැබෙන විට, බරපතල අවස්ථා සඳහා ශල්‍යකර්මයක් සලකා බැලිය හැක:
- සන්ධි ප්‍රතිස්ථාපනය (Arthroplasty): උකුල් සහ දණහිස් සඳහා වඩාත් පොදු ශල්‍යකර්ම විකල්පයයි. හානියට පත් සන්ධි මතුපිට ඉවත් කර කෘතිම කොටස් (ලෝහ, ප්ලාස්ටික් හෝ සෙරමික්) මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කරයි.
- ඔස්ටියෝටොමි (Osteotomy): ශල්‍ය වෛද්‍යවරයෙකු අස්ථියක් කපා නැවත හැඩගස්වා සන්ධියේ හානියට පත් කොටසෙන් බර ඉවතට මාරු කරන ක්‍රියා පටිපාටියකි.
- සන්ධි විලයනය (Arthrodesis): සන්ධියක චලනය ඉවත් කිරීම සඳහා අස්ථි එකට විලයනය කිරීම ඇතුළත් වන අතර, එය වේදනාව සමනය කළ හැකි නමුත් චලනය නැති වීමට හේතු වේ. මෙය අත් හෝ පාදවල කුඩා සන්ධිවල බහුලව දක්නට ලැබේ.
දිගුකාලීන අනාවැකිය(long term prognosis) කුමක්ද?
ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් යනු නිදන්ගත හා ක්‍රමයෙන් වැඩි වන. තත්ත්වයකි, එයින් අදහස් කරන්නේ එය දිගුකාලීන වන අතර කාලයත් සමඟ නරක අතට හැරීමට නැඹුරු වන බවයි. කෙසේ වෙතත්, ප්‍රගතිය බොහෝ විට මන්දගාමී වන අතර, එහි බරපතලකම පුද්ගලයාගෙන් පුද්ගලයාට බොහෝ සෙයින් වෙනස් විය හැක.
දිගුකාලීන අනාවැකිය සාමාන්‍යයෙන් අදහස් කරන්නේ:
- රෝග ලක්ෂණ කළමනාකරණය කළ හැක: සුවයක් නොමැති වුවද, ප්‍රතිකාර මගින් වේදනාව සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කිරීමට, සන්ධි ක්‍රියාකාරිත්වය වැඩි දියුණු කිරීමට සහ ඔබට වසර ගණනාවක් හොඳ ජීවන තත්ත්වයක් පවත්වා ගැනීමට ඉඩ සලසයි.
- විචල්‍යතාව: සමහර අයට ඔවුන්ගේ ජීවිතයට එතරම් බලපෑමක් නොකරන ඉතා මෘදු රෝග ලක්ෂණ තිබිය හැකි අතර, අනෙක් අය වඩාත් දරුණු වේදනාවක් සහ ආබාධිත තත්ත්වයක් අත්විඳිය හැකිය.
- හානි වීමේ හැකියාව: දරුණු අවස්ථාවලදී, නිසි කළමනාකරණයකින් තොරව, OA වැඩිවන වේදනාව, තද ගතිය සහ සංචලනය අඩු වීමකට තුඩු දිය හැකි අතර, දෛනික කාර්යයන් අපහසු කරයි.
- සංකූලතා අවදානම: දිගුකාලීන OA මගින් සන්ධි අස්ථාවරත්වය, අස්ථි ගැටිති සහ නිදන්ගත වේදනාව හා සීමාවන් නිසා කාංසාව සහ මානසික අවපීඩනය වැනි මානසික ආබාධ ඇතිවීමේ අවදානම වැඩි කළ හැක.
- ශල්‍යකර්ම විකල්පයක් ලෙස: බොහෝ දෙනෙකුට, සාම්ප්‍රදායික ප්‍රතිකාර තවදුරටත් ප්‍රමාණවත් නොවන විට, සන්ධි ප්‍රතිස්ථාපන සැත්කම් මගින් සැලකිය යුතු වේදනා සහනයක් සහ වැඩිදියුණු කළ ක්‍රියාකාරිත්වයක් ලබා දිය හැකිය. කෘතිම සන්ධි වසර ගණනාවක් පැවතිය හැකි නමුත්, ඒවා අවසානයේදී ප්‍රතිස්ථාපනය කිරීමට සිදු විය හැකිය.
සාරාංශයක් ලෙස, ඔස්ටියෝ ආතරයිටිස් යනු ජීවිත කාලය පුරාම පවතින තත්වයක් වුවද, එය දරුණු ආබාධිත තත්ත්වයකට පත්වීමේ නොවැළැක්විය හැකි මාර්ගයක් නොවේ. කල්තියා රෝග විනිශ්චය කිරීම, සුදුසු ජීවන රටා වෙනස්කම් සහ වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර සමඟින්, OA සහිත බොහෝ දෙනෙකුට ඔවුන්ගේ රෝග ලක්ෂණ ඵලදායී ලෙස කළමනාකරණය කිරීමට සහ ක්‍රියාකාරී හා පූර්ණ ජීවිතයක් ගත කිරීමට හැකිය. තත්වය නිරීක්ෂණය කිරීමට සහ අවශ්‍ය පරිදි ප්‍රතිකාර වෙනස් කිරීමට සෞඛ්‍ය සේවා සපයන්නෙකු සමඟ නිතිපතා පසු විපරම් කිරීම වැදගත් වේ.
visitors-
Comments
Post a Comment